بدان هنگام که در یونان شهریان و آزادگان دارای دهها , صدها و هزاران برده بودند که از خود هیچ نداشتند و نماینده ی اندیشه ی یونانی , ارسطو , کارگر را ابزاری جاندار می خواند چنانکه ابزار , کارگری بی جان است . برای ساختن تخت جمشید , کارگران و استادکاران همگی مزد دریافت می کردند و فهرست دستمزد آنان بر روی تخته های گلین پیدا شده که افزون بر مزد , همه هفته چندی گوشت و می نیز دریافت می کرده اند , و از همه برتر آنکه کار زنان باردار کمتر از دیگران بوده , و از ماه هفتم بارداری تا شش ماهنگی فرزند , مزد بی انجام کار بدانان داده می شده است .
در
سنگنوشته ی داریوش در ساختن کاخ شوش , از کار کارگران کشورهای گونه گون
یاد شده است , برای آنکه آیندکان نیز بدانند که هر بخش آن بر دست کارگران
کدام کشور ساخته شده است . و گزیده ای از آن چنین است : کندن زمین و شفته و
زدن خشت از بابلیان , آوردن الوارهای کاج لبنانی تا بابل بر دست آسوریان ,
و از بابل تا شوش بر دست کاریها و یونانیان . سنگ ستونها از روستای
ابیرادوش خوزستان آورده شد و سنگ تراشان یونانی و ساردی بر روی آن کار
کردند , زرگرانی که کاخ را به پیرایه ی زر آراستند , از ماد و مصر بودند و
مردانی که بر روی چوب کار کردند ساردی و مصری .
در هوسپارم نسک , بندی
درباره ی کارگران و مزد آنان آمده است , و آنکه اگر کارگران انیران
(غیرایرانی) بوده باشند , می باید بدانان مزد پرداختن و نیز در هوسپارم نسک
, برابر آیین داد , بخشی "اندر چگونگی پرداخت مزد کودکان و زنان آبستن "
آمده است . و دادگاه , آن کسان را که از این داد پیروی نمی کردند , کیفر می
داده است .
سه آتشکده ی بزرگ در ایران باستان وجود داشته که نخستین آن
در آذربایجان و کردستان به نام آذرگشسب ویژه ی شاهان و ارتشتاران و دو
دیگر ,در لارستان پارس به نام آذرفرنبع ویژه ی موبدان بوده است . یک آتشکده
نیز در کوه ریوند نیشابور (خراسان) ویژه ی کشاورزان و دستورزان بوده است
به نام آذربرزین مهر , و بندهش درباره ی این آتشکده می نویسد : از درخشش
این آذر است که واستریوشان (کشاورزان) و هوتوخشان (دستورزان) پاکیزه تر و
شستک جامک تر هستند .
و این خود , نشانه ی آن است که کارگران از دیدگاه
زندگی اجتماعی با دیگر رده ها همتراز بوده اند . داستان پرداخت هزینه ی
لشکر کشی انوشیروان به روم از سوی یک کفشگر , خود نشانه ی رونق شگفت بازار
کار در ایران باستان بوده است , تا آنجا که در این بازار , شاگردان نیز از
حقوق بایسته برخوردار بوده اند چنانکه در داستان بهرام گور و "شاگرد
بازرگان" در شاهنامه آمده است .باید نگریستن که در همان هنگام در یونان
کارگران چگونه می زیسته اند, و اندکی پیش از آن در مصر چگونه جان می باخته
اند و در بابل چگونه گذران داشتند و حتی دو هزار سال پس از آن , چگونه در
لای دیوار چین به جای خشت و آجر می رفته اند .
استاد فریدون جنیدی - کتاب "حقوق جهان در ایران باستان"